Konuya cevap cer

Cevap: Makam bilgisi olupta yardım edebilecek varmı?

TÜRK MÛSİKİSİNDE MAKAMLAR

Türk Mûsikisi’nde makamlar üçe ayrılır:

1- Basit Makamlar

2- Şedd Makamlar

3- Mürekkeb Makamlar                     

1-Basit Makamlar

Bir makamın basit makam sayılabilmesi için aşağıdaki şartlara uyulması gereklidir:

a-Bir dörtlü ile beşliden veya bir beşli ile dörtlüden meydana gelmiş bir dizisi olmalı.

b- Dörtlü ve beşliler tam dörtlü ve tam beşli olmalı (Çârgâh, Bûselik, Kürdî, Râst, Uşşak, Hicaz ).           

c- Güçlü perdeleri dörtlü ile beşlinin veya beşli ile dörtlünün ek yerinde olmalı.

d- Sekiz sesli bir dizisi olmalı ve bu dizi makamın bütün özelliklerini taşımalıdır.

Bu özelliklere sahip olan makamlar basit makamlardır. Türk mûsikisi’nde 13 tane basit makam vardır. Bunlar : Çârgâh, Bûselik, Kürdî, Rast, Uşşak , Neva , Hümayun, Hicaz, Uzzâl , Zirgüleli Hicaz , Karcığar , Basit Sûz’nâk , Hüseyni ( incisi: Muhayyer ) makamlarıdır. Makamları tek tek incelerken özelliklerini şu sıraya göre gözleyeceğiz: a- Durağı , b- Seyri , c- Dizisi , d- Güçlüsü , e- Asma Karar perdeleri , f- Donanımı , g- Perdelerin Türk Mûsikisindeki isimleri , h- Yeden’i , ı- Genişlemesi , i- Seyir .

Basit makamlarımızı , yukarıdaki dört maddede açıklanan şartlarla yalın olarak belirtmek mümkün olduğu için “ Basit Makamlar”  olarak  ayrılmışlardır.

Aslında basit makamlarımız da , bünyelerine hemen her zaman aynı şekilde katılan belli bir takım başka çeşni veyâ dizilerle âdetâ mürekkeb bir hale gelmişlerdir. Bunlar her makam incelenirken ayrı ayrı görülecektir. Mesela , Râst makamındaki Dügâh’ da Uşşak’ lı  ve Segâh’ da Segâh’ lı kalışlar, bu makama en azından Mâye makamının katıldığını ve makamı mürekkebleştirdiğini gösterir. Bu 13 basit makamdaki, elde mevcut eserlerde belli bir takım çeşni veya dizilerde adeta makamın ana yapısında varmış gibi genellikle kullanılmıştır. Bu açıdan bakılınca “Basit Makam” kavramı dahi kuşku ile karşılanabilir.

                            

ÇÂRGÂH MAKAMI

    Çârgâh makamı dizisi Batı müziği bakımından tamamen DO Majör dizisidir.

    a- Durağı: Çârgâh veya kaba Çârgâh perdesi’dir .

    b- Seyri: Çıkıcı veya çıkıcı-inci olarak kullanılmıştır.

    c-  Dizisi: Çârgâh veya Kaba Çârgâh perdesi üzerindeki bir Çârgâh beşlisi’ ne 5. derece üzerinde  bir Çârgâh dörtlüsü’ nün eklenmesinden meydana gelmiştir.

    d- Güçlüsü: Râst veya Gerdaniye perdesidir.

    e- Donanımı: Çârgâh dizisi, tabiî bir dizidir. Sesler, herhangi bir değiştirme işareti ile değiştirilmemiştir. Bu sebepte donanıma hiçbir şey yazılmaz.

    f- Perdelerin Türk Mûsikisi’ndeki isimleri: Eğer dizi  Çârgâh perdesi üzerinde ise Çârgâh, Nevâ, Hüseynî, Acem, Gerdâniye, Muhayyer Tîz Bûselik, Tîz Çârgâh’tır.

    Eğer dizi Kaba Çârgâh perdesi üzerinde ise Kaba Çârgâh Yegâh, Hüseynî Aşîrân, Acem Aşîrân, Râst, Dügâh, Bûselik, Çârgâh’tır.                                                                                                        

    g- Yeden’i: Bûselik veya Kaba Bûselik perdesidir.

    h- Genişlemesi: Durak perdesi üzerindeki beşli, simetrik olarak tîz durak üzerine veya güçlü üstündeki dörtlü yine simetrik olarak durak altına göçürülür.

    Not: Çârgâh makamında, esas yapısında olmamakla berâber, Çârgâh perdesi üzerinde bir Hicaz dörtlüsü göstermek geçki olarak âdet olmuştur. Bu geçki sırasında bakiye bemollü re (Hicaz) ve koma bemollü mi ( Dik Hisar) perdeleri kullanılır.

    ı- Seyir: Çârgâh, Kaba Çârgâh perdesinden veya civarından seyre başlanır. Karışık gezindikten sonra, güçlü’de yarım karar yapılır. Daha sonra istenirse dizinin genişlemiş kısmında da gezinilip Çârgâh veya Kaba Çârgâh perdesinde Çârgâh çeşnisi ile tam karar yapılır.

    Not: Çârgâhmakamı bu dizi ve durumu ile halk mûsikimizde kullanıldığı halde klâsik mûsikimizde pek kullanılmamıştır. Klâsik ve özellikle dini mûsikimizde kullanılan Çârgâh makamı “Çârgâh’ta bir Zîrgûleli hicaz dizisi” ‘ nden ibârettir.    

   

BÛSELİK MAKAMI

    a- Durağı: Dügâh perdesidir.

    b- Seyri: Çıkıcıdır. Bazen çıkıcı-inici olarak da kullanılmıştır.

    c- Dizisi: İki tip dizisi vardır:

    1- Yerinde Bûselik beşlisine hüseynî’de (5.derece) Kürdî dörtlüsünün eklenmesinden meydana gelmiştir (Bûselik beşlisi+5. derecede Kürdî dörtlüsü).

    2- Yerinde Bûselik beşlisine Hüseynî’de (5.derece) Hicaz dörtlüsünün eklenmesinden meydana gelmiştir.

    d- Güçlüsü: Beşli ile dörtlü’ nün ek yerindeki (5.derece) Hüseynî perdesidir. 1.dizide üzerinde Kürdî, 2. dizideki üzerinde Hicaz dörtlüleri vardır. Bazı klâsik eserlerde Çârgâh perdesi1. güçlü , Hüseynî ise 2. güçlü olarak kullanılmıştır.

    Not:Her iki dizi birbirine karıştırılarak kullanılabilir.

    e- Asma Karar Perdeleri: Bûselik makamı dizisi Batı müziğinin Lâ Minör dizisi ile aynıdır. Yani Batı müziği bakımından Lâ Minör’dür. Hüseynî üzerinde Kürdî bulunan dizi, Eski Minör, Hicaz bulunan dizi ise Armonik Minör’dür. Melodik Minör tarzı bizde kullanılmamıştır.

    1-Bûselik seyri sırasında Nevâ perdesinde Nikrîz  çeşnisi göstermek, sözü edilen geçkilerden ikisidir.

2- Hüseynî perdesi makamın güçlüsüdür. Üzerinde Kürdîli veya Hicazlı yarım karar yapılır.  Bunun dışında bâzı  besteciler Acem (fa) perdesi yerine bakiye diyezli fa (Eviç) perdesini kullanarak , Hüseyni perdesinde Uşşaklı bir asma kalış yapmışlardır.

f- Donanımı: Hüseynî üzerinde Kürdî bulunan dizi esas alınarak, donanıma bir şey yazılmaz. Hüseynî’de Hicaz olan dizi ve diğer değişiklikler eser içinde gösterilir.

g- Perdelerin T.M. deki isimleri: Dügâh, Bûselik, Çârgâh, Nevâ, Hüseynî, Acem, Gerdanîye ve Muhayyer’dir.

h- Yeden’i: 2. çizgideki bakiye diyez’i sol perdesidir. Çoğunlukla “Bûselik makamının kararı Zîrgûledir” diye yanlış olarak söylenir. Çünkü Zîrgûle perdesi küçük mücenneb diyezli sol’ün ismidir.

ı- Genişlemesi: Durak üstünde bulunan Bûselik beşlisi simetrik olarak tîz durağın üst tarafına göçürülür. Bu, aynı zamanda Hüseynî’de Kürdî varsa, Kürdî dizsi olarak ; Hüseynî’de Hicaz varsa Hümayûn dizisi olarak uzatılması gibi aynı neticeyi verir.

i- Seyir: Durak perdesi civarından seyre başlanır. Dizinin iki tarafında karışık gezinildikten sonra güçlüde yarım karar yapılır.

BASİT ŞEHNÂZ BÛSELİK MAKAMI

a- Durağı: Dügâh perdesidir.

b- Seyri: İnicidir.

c- Dizisi: İkinci çeşit Bûselik dizisinin inici şeklidir. Yani Hüseynî’de Hicaz dörtlüsü bulunan Bûselik dizisinin inici şeklidir. İnici bir makam olduğundan tîz durak Muhayyer perdesi civarından seyre başlayacaktır. Bu tîz tarafta dolaşabilmek için Muhayyer’in üst tarafında bir bölge ye gerek vardır. Bu da durak perdesi üstünde bulunan Bûselik beşlisini tîz durak Muhayyer üzerine simetrik olarak aynen göçürmekle elde edilir.

d- Güçlü: İnici bir makam olduğu için birinci önemde güçlü Muhayyer perdesidir. İkinci önemde güçlü, ana dizisinin güçlüsü olan Hüseynî perdesidir.

e- Asma Karar Perdeleri: Bûselik makamına bağlı bu makamda Bûselik makamındaki gibi Nevâ’da Hicaz ve Çârgâh’da Nikrîz pek yapılmaz. Majör, Minör ilişkisinden doğan Do Majör’e, yani Çârgâh makamına geçkiler yapılır. Nevâ’da Nikrîz’li kalınabilir.       

KÜRDÎ MAKAMI

a- Durağı: Düğâh perdesi.

b- Seyri: Çıkıcı; bazen de çıkıcı- inicidir.

c- Dizisi: Yerinde Kürdî dörtlüsüne Nevâ’da Bûselik beşlisinin eklenmesinden meydana gelmiştir.

d- Güçlüsü: Dörtlü ile beşlinin ek yerindeki Nevâ perdesidir; üzerinde Bûselik çeşnisi bulunur.

e- Asma Karar Perdeleri: Kürdî dörtlüsünün bir tanînî altında Bûselik beşlisi vardır. Kürdî seyri sırasında bazen Râst perdesine düşülür ki, bu Bûselik’in Râst perdesindeki şedd’i olan Nihâvend makamına küçük bir geçkidir.

f- Donanımı: Si için küçük mücenneb bemolü donanıma yazılır.

g- Perdelerin T.M. deki isimleri: Dügâh, Kürdî, Çârgâh, Nevâ, Hüseynî, Acem, Gerdâniye, Muhayyer’dir.

h- Yeden’i: 2.çizgideki sol (Râst) perdesidir. Bazen Nîm Zîrgûle’de kullanılır.

ı- Genişlemesi: Durak üstünde bulunan Kürdî dörtlüsü, tîz durak Muhayyer üstüne simetrik olarak göçürülür. Böylece aynı zamanda Nevâ perdesi üzerinde bir Bûselik dizisi de meydana gelmiş olur.

i- Seyir: Durak veya güçlü civarında seyre başlanır. Dizide karışık gezinip güçlü Nevâ perdesinde Bûselik’li yarım karar yapılır. Daha sonra yine bütün dizi ve istenirse genişlemiş kısımda da dolaşılıp Dügâh perdesinde Kürdî çeşnisiyle tam karar yapılır.

RÂST MAKAMI

a- Durağı: Râst perdesidir.

b- Seyri:Çakıcıdır.

c- Dizisi: Yerinde bir Râst beşlisine Nevâ’da bir Râst dörtlüsünün eklenmesinden meydana gelmiştir.

d- Güçlüsü: Beşli ile dörtlünün ek yerindeki Nevâ perdesidir.

e- Asma Karar Perdeleri:  Râst çeşnisinin bir tanînî üstünde Uşşak çeşnisi vardır. Bu yakınlıktan faydalanılarak Dügâh perdesinde Uşşak çeşnisiyle asma karar yapılır.

f- Donanımı: Si için koma bemolü, fa için bakiye diyezi donanıma konulur.

g- Perdelerin T.M. deki isimleri: Râst, Dügâh, Segâh, Çârgâh, Nevâ, Hüseynî, Acem, Gerdâniye.

h- Yeden’i: 1. aralıktaki bakiye diyezli fa Irak perdesidir.

ı- Genişlemesi: Râst makamı çıkıcı ve ağır başlı bir makamdır. Bu sebeple genişlemesi pest taraftan, durağın altından olur. Bu da güçlü Nevâ üstündeki Râst dörtlüsü simetrik olarak Yegân (re) üstüne göçürülmekle yapılır.

i- Seyir: Durak perdesinden, dizinin durak üzerindeki seslerinden, durak altında genişlemiş kısmın seslerinden seyre başlanabilir.

HİCÂZ AİLESİ HAKKINDA GENEL BİLGİLER

    Hicaz, hem bir makamın ismi, hem de buna bağlı dört makamlık bir aileye verilen isimdir. Bu dört makamın bir aile halinde bir araya toplanmasının sebebi dördünün de pek büyük benzerlikler taşımasıdır. Bunlardan ikisinin dizisinin pest tarafında hicaz dörtlüsü, diğer ikisinin pest tarafında Hicaz beşlisi vardır. Değişken, dizlerin güçlüleri ve güçlü üstündeki çeşnileridir.

    Hepsinin seyri inici-çıkıcıdır. Hepsi de Dügâh perdesinde Hicaz çeşnisi ile karar ederler. Bu ailedeki dört makam sık sık birbirlerine geçki yaparlar.

    Hicaz ailesinin meydana getiren dört makamın seyirleri ve durak üstündeki çeşnileri bazısında beşli, bazısında dörtlü halinde hep aynıdır. Bu aileye bağlı olan makamları ayırmak için güçlülerine ve güçlü üzerindeki çeşnilere bakmak lâzımdır. Ayrıca bu dört makamlık aile her zaman birbirine geçki yaparlar ve geçtikleri Hicaz çeşidinin yarım perdelerinde ona ait çeşni ile kalarak, asma karar perdesi olarak kullanırlar. 

ŞEDD MAKAMLARI (GÖÇÜRÜLMÜŞ MAKAMLAR)                          

 

Başka perdelere göçürülmüş makamlar şunlardır:

1- Çârgâh

2- Bûselik

3- Kürdî

4- Zîrgûle’li Hicaz

5- Nev’eser

Bu makamlar göçürüldükleri perdelere göre aşağıdaki şekilde isimlendirilmiş ve göçürüldükleri yerde bir takım yeni özellikler kazanarak kullanılmışlardır. Bunlara Şed Makamlar veya Göçürülmüş Makamlar genel adı verir.

1. Çârgâh makamı  şedleri:

a- Râst perdesinde:                          Mâhûr makamı.

b- Acem Aşîrân perdesinde:            Acem Aşîrân makamı.

2- Bûselik makamı şedleri:

a- Râst perdesinde:                           Nihâvend makamı.

b- Hüseynî Aşîrân perdesinde:         Ruhnüvâz makamı.

c- Yegân perdesinde:                        Sultânî Yegân makamı.

3- Kürdî makamı şedleri:

a- Râst perdesinde:                            Kürdî’li Hicazkâr makamı.

b- Hüseynî Aşîrân perdesinde :         Aşkefzâ makamı.

c- Yegâh perdesinde :                        Ferahnümâ makamı.

4- Zîrgûle’li  Hicaz makamı şedleri:

a- Râst perdesinde:                            Zîrgûle'li Sûz’nâk ve Hicazkâr makamları.

b- Irâk perdesinde:                             Evcârâ makamı (Ana dizisi).

c- Hüseynî Aşîrân perdesinde:           Sûz-i Dil makamı.

d- Yegâh perdesi:                               Şedd-i Arabân makamı.

5- Nev-eser makamı şeddi:

a- Acem Aşîrân perdesinde:    Reng-i Dil makamı.

ÇÂRGÂH ŞEDLERİ

MÂHÛR MAKAMI ( ŞED )

a- Durağı: Râst perdesidir.

b- Seyri: İnicidir.

c- Dizisi: Çârgâh makamı dizisinin Râst perdesindeki inici şeddidir. Yâni Râst perdesindeki Çârgâh beşlisine Nevâ perdesindeki Çârgâh dörtlüsünün eklenmesinden meydana gelmiştir.

d- Güçlüsü: Birinci mertebe güçlü , inici bir makam olduğu için tîz dudak Gerdâniye perdesidir. Üzerinde Çârgâh çeşnili yarım karar yapılır. İkinci mertebe güçlü ana dizinin ek yerindeki Nevâ perdesidir. Bu perde üzerinde yine Çârgâh çeşnili asma karar yapılır.

e- Asma Karar Perdeleri: Mâhûr makamı Batı müziği bakımından Sol Majör’dür. Sol Majör’ün bir  işâret eksik komşusu Do Majör’dür. İşte bu yakınlıktan faydalanılarak tîzlerden inen nağmeler fa (S) diyezini atıp Çârgâh penceresinde Çârrgâh’lı olarak kalırlar.

f- Donanımı: Fa için küçük mücenneb diyezi donanıma yazılır.

g- Perdelerin T.M.’deki isimleri: Râst , Dügâh , Bûselik , Çârgâh , Nevâ , Hüseynî , Mâhûr , Gerdâniye’dir.

h- Yeden’i: 1. aralıktaki küçük mücenneb diyezli fa Geveşt perdesidir.

ı- Genişlemesi: Başta “c” maddesinde anlatıldığı gibi , durak perdesindeki Çârgâh beşlisi simetrik olarak tîz durak üzerine göçürülür.

i- Seyir: Tîz dudak Gerdâniye civârından seyre başlanır. Bu tîz bölgede gezinildikten sonra , Gerdâniye perdesinde Çârgâh çeşnisiyle yarım karar yapılır. Daha sonra inilerek , ikinci mertebe güçlü Nevâ perdesinde bir asma karar yapılır ki , burada çeşni yine Çârgâh çeşnisidir. Bu arada Hüseynî perdesinde Bûselik’li ve Çârgâh perdesinde de Çârgâh’lı asma kararlar gösterilir. Nihâyet bütün dizide karışık gezinilip , Râst perdesinde Çârgâh çeşnisiyle yedenli tam karar yapılır.

...